Margaretha Ferguson (1920-1992)
"Het klinkt misschien plat - maar ik voel me zo verscheurd. Ik wil niet zijn wie ik ben; niet joods, niet rooms, niet Hollands, niet Indisch - alles alleen maar gedeeltelijk. (...) Nergens voel ik mij werkelijk thuis. Ik ben een wortelloos persoon: nooit geworteld geweest. Thuis bij mijn ouders niet; in Indië niet; in Indonesië niet - overal waren kloven, afstanden." Dat zei de romancière en journaliste Margaretha Ferguson tegen Ischa Meijer in een interview voor Vrij Nederland in 1985. Ontworteld zijn, het klonk haast als een verontschuldiging voor een verscheurd leven. Maar wie haar geschiedenis kent, die ze voor een groot deel heeft opgetekend in boeken en columns, zal verbaasd de wenkbrauwen optrekken. Hoe kan dat, zo wankelend zijn en zulke uitgesproken opinies hebben?
"Het is zes uur in de ochtend. Om half twaalf gisteravond kwam het vliegtuig in Jakarta aan. Met mijn als altijd te omvangrijke en te onhandige bagage perste ik me door een smal gangetje, met moeite opengelaten door dicht opeen gedrukte afhalers en toeschouwers. We bevonden ons in een warme, ietwat benauwde maar ook kruidige geur. Ik stapte in een taxi. Met het pasar-Maleis uit mijn koloniale jeugd (...) kan ik me goed verstaanbaar maken. Ben ik al eerder in Indonesië geweest? vraagt de taxichauffeur onder de rit (wat is het hier stil en donker, de wegen zijn breed, hee, is dit niet het Waterlooplein?) ontwaar ik in die grote schaduw niet de vertrouwde vorm van de kathedraal?)'Ja,'zeg ik, 'ik heb hier achttien jaar gewoond. Ik ben als meisje van negen jaar gekomen, en gebleven tot na het Jappenkamp. Tijdens de internering is mijn dochter geboren, in de Indonesische kliniek Budi Kemuliaän, bestaat die nog?' Ja, die bestaat nog."Een veelzeggend fragment uit het eerste hoofdstuk van Nu wonen daar andere mensen. Terug op Java (1974). Een 'reisverslag' heet dit boek te zijn, maar het is meer dan dat. De titel herbergt verlangen en afstandelijkheid, de hoofdstukken zijn geschreven door een vrouw die Batavia zoekt in Jakarta, Indië in Indonesië, en haar herinneringen in het heden. Veel boeken zijn zo: de weemoedliteratuur. Maar in Fergusons werk is ook iets anders te vinden. Haar begrip voor de Indonesiër in de overgangstijd van Indië naar Indonesië. Niet iedereen deelde dat begrip.
Margaretha Dorothea Wigerink werd in Arnhem geboren, op 5 november 1920. Toen zij negen jaar was, verhuisde ze met haar ouders - roomse vader, joodse moeder - naar Indië. Het gezin vestigde zich in Bandoeng, ging later naar Semarang en woonde uiteindelijk in Batavia. Hier liep de winkel van Margaretha's vader goed; aan de Rijswijksestraat beleefde de firma Wigerink, verkoop van kantoorartikelen en boeken, een bloeiend bestaan. Voor het gezin was het moeilijk om zich de Indische verhoudingen te accepteren, volgens Margaretha: "De tegenstellingen tussen blank, Indisch en inlands werden zo groot mogelijk gehouden. Mijn moeder ging in het begin met de baboe om als een vriendin, maar leerde dat snel af omdat beiden er geen raad mee wisten." Ondanks de aanpassing, bleef het ongemak bestaan, althans bij Margaretha, die later in haar werk vaak over zou schrijven. Pas later, want eerst was er de HBS en in Batavia de elitaire Carpentier Alting school. Literatuur was hier belangrijk en in combinatie met de boekenwinkel thuis, was het logisch dat Margaretha steeds meer belangstelling voor de letteren ontwikkelde. Toen ze zestien was, werd ze redactiesecretaresse van het weekblad d'Orient. Drie jaar later trouwde ze, enkele jaren later brak de oorlog uit. Margaretha kwam terecht in de kampen Tjideng, Tangerang en Adek. In deze tijd ontdekte ze een nieuw perspectief op Indië: "Ik ontmoette mevrouw Brouwer, een vriendin van Hatta. Zij gaf me het pleidooi van Soekarno: 'Indonesië klaagt aan'. Dat pamflet maakte een enorme indruk op me. De schellen vielen me van de ogen. ik begon eindelijk de positie van de Indonesiërs te begrijpen, mede door mijn eigen beroerde toestand in het kamp."
Na de oorlog en de Bersiaptijd ging Margaretha naar Nederland. Hier studeerde ze psychologie, publiceerde columns, verhalen, recensies en terugblikken en had bestuursfuncties in allerlei culturele instellingen. In 1973 trouwde ze na een scheiding met Thomas Ferguson, die in 1988 overleed. In haar werk werd Indië steeds belangrijker, tot haar eigen verbazing leek het wel: "Dat Indië in mij lijkt op een Russische pop, waar almaar meer poppetjes uitkomen; ik haal er nog steeds nieuwe facetten uit, het einde is nog lang niet in zicht."Dat bleek uit de stroom boeken die eigenlijk altijd over Indië leken te gaan, zelfs al waren het reisverslagen over andere landen. Autobiografisch waren ze ook. Enkele voorbeelden. Haar kraamaantekeningen verschenen in 1976 onder de titel Mammie ik ga dood. Aantekeningen uit de Japanse tijd op Java 1942-1945. In Elias in Batavia en Jakarta (1977) kwam haar visie op Soekarno en de nationalistische vrijheidsstrijd naar voren, in Chaos (1983) schetste ze haar eigen moeizame tijd in Nederland na de oorlog. En ook was er het hierboven aangehaalde Nu wonen daar andere mensen. Terug op Java uit 1974. Fragmenten uit haar kampboek werden door het NIOD in het Japans vertaald voor het Dagboekenproject.
Margaretha Ferguson ging vaak terug. Zelf zei ze daarover: "Er zit zo ontzettend veel aan vast. De dekolonisatie van Indonesië is voor mij een model van menselijke verhoudingen, van onderdrukking, van verzet en opstand. (...) Maar nu, na zoveel jaar, ben ik niet meer bang. Het is een deel van mijn leven. Ik voel me er altijd thuis, meteen. In Indonesië raakt alles je aan. Als ik hier op straat loop in Den Haag, ben ik een afgesloten persoon. Je groet alleen mensen met wie je een handje hebt geschud. Mensen sluiten zich hier voor elkaar af. Terwijl in Indonesië iedereen met je praat, je in huis haalt."
Altijd reizen, altijd schrijven, en dat met een intensiteit die nooit te stuiten leek. Toen zij 72 was, ging ze naar Vietnam. Daar overleed ze in haar slaap. Wat bleef, is een omvangrijk oeuvre en herinneringen aan een bevlogen persoonlijkheid. Margaretha Ferguson was een beetje van Nederland, een beetje van Indië en eigenlijk altijd onderweg naar iets of iemand. Maar wel wikkend en wegend de woorden, zoekend naar waarheid en wie waar thuis hoort.
Dit artikel verscheen in Moesson november 2002
Meer lezen van Margaretha Ferguson?
Over Margaretha Ferguson
