Jo Manders:
De lach uit leed geboren. Herinneringen uit de Japanse concentratiekamen voor vrouwen en kinderen. Opgespoord en gebundeld door Jo Manders
Nijmegen: Thieme, z. jr.
262 pagina's

Ten geleide
"Zeer trots ben ik op het voorbeeld, datde vrouwen in Indië gegeven hebben" schreef Koningin Wilhelmina aan 'de oud-geïnterneerden in de vrouwenkampen". De brief staat voorin het boek afgedrukt en geeft de sfeer weer; trost, om het overleven, om de menselijkheid die in de kampen vaak behouden kon worden, de humor- de lach uit leed geboren. Dat blijkt uit de vele fragmenten van woorden en beelden die door verschillende vrouwen gemaakt zijn, en die vervolgensgemaakt door Jo Manders in dit bijzondere boek bijeengebracht zijn. In haar 'Woord Vooraf, dat hieronder integraal is opgenomen, licht ze het bestaansrecht van het boek toe.

Wij hebben gemeend dit boek van herinneringen (slechts enkele werden ooit gepubliceerd) te moeten openen met een Koninklijk Woord.
Het geeft ons moed uw aandacht te vragen voor een periode in de Nederlandse geschiedenis, die vrijwel onbekend is gebleven. Aan deze onbekendheid willen wij pogen een einde te maken.

Wanneer onze Landsvrouwe in die jaren sprak met trots en bemoediging over de moed en volharding der vrouwen in Nederlands Oost-Indië...
Wanneer Zij met weemoed de offers van de vele duizenden levens in de Japanse concentratiekampen herdenkt, dan vormt dit Koninklijk mededogen voor ons een aansporing van onze eerbied te getuigen voor de bewonderenswaardige houding der vrouwen in de hel van deze kampen.

Daarom is dit boek dan ook bestemd voor het Nederlandse volk in zijn geheel. Opdat wij gezamenlijk dit eerbetoon delen.

Het is verre van ons dit werk tot een litanie van klachten te maken. De nadruk zal komen liggen op het uithoudings-en doorzettingsvermogen, de heldenmoed, de humor, de zelfopoffering en de hulpvaardigheid van de geïnterneerden. Toch zal dit boek een Document Humain worden: H E T E P O S D E R V R O U W.
Want wie tussen de regels door kan lezen, vindt als decor van het lachwekkende: de terreur, de rassendiscriminatie, het sadisme, de willekeur.
Doch - ondanks haar angst, haar machteloosheid en het gevoel van overgeleverd te zijn, ondanks het zich bewust worden, dat een consequent doorgevoerde uithongering haar boven het hoofd hing, ondanks dit alles hielden de vrouwen stand. Om de kinderen! Ze konden, ze mochten eenvoudig niet sterven! Om de kinderen!
Iedere morgen richtten zij haar uitgemergelden lichamen op van de harde brits om te proberen voor de kinderen een extra hap rijst, een stukje suiker of een halfrotte vrucht te veroveren. Wanneer echter onverhoopt de dood toch toesloeg dan kwamen de kinderen als vanzelfsprekend onder de hoede van een zaal- of huisgenote. Er zijn vele vrouwen geweest, die de taak van een overleden moeder hebben overgenomen, waardoor de kinderen niet in het wild rondliepen en verzekerd waren van het hun toekomende deel; hoe weinig dit ook was en ondanks de honger, die in eigen kring geleden werd.
Want met het voortschrijden van de jaren werd het doel van Dai Nippon steeds duidelijker: genocide van de Europese bevolking door langzame uithongering. De vindingrijkheid, de waaghalzerij om voedsel binnen de kampem te smokkelen nam toe. Met alle gevolgen - tragische en humoristische - vandien.
De heilige overtuiging van de uiteindelijke overwinning der Geallieerden sterkte het lijdelijk verzet en de koppige wil te blijven leven.
Maar de angst groeide.

Het Gerucht, dat in geen enkel kamp ontbrak, sprak van het overzee wegvoeren der vrouqen. De atoombommen op Hiroshima en nagasaki hebben ons een Batremamars (op het Philippijnse schiereiland Bataan hebben de Jappen hun krijgsgevangenen een dagenlange mars door het oerwoud laten maken zonder eten of drinken) in de oerwouden van Borneo bespaard.
Tot het laatste uur hebben de vrouwen haar kampen goed beheerd. Een dood-enkele uitzondering daargelaten. De chaos (waarop de Jappen hoopten) bleef uit en die tot onze ondergang geleid zou hebben, bleef uit. Het deed de Jap in wanhoop uitroepen: 'De vrouwen zijn als het gras. Je vertrapt het, maar altijd richt het zich weer op!'

Op de volgende pagina's zullen wij staaltjes geven van de kordaatheid der vrouwen om haar bestaan achter bamboe en prikkeldraad zo leefbaar mogelijk te maken. Ondanks de willekeur en onredelijkheid van de vijand. Staaltjes, die tevens bewijzen hoe ingenieus de Nederlandse vrouw is. Ze bewees voortdurend van ongeveer Niets toch nog iets te kunnen maken.

Een ander goed ding was, dat de vrouwen haar gevoel voor humor niet verloren. Uit het contrast tussen Heden en verleden, om de tegenstelling in het Japanse gedragspatroon en het onze, sprong steeds weer de lach naar voren. De Jappen waren niet karig ons daarvoor steeds weer nieuwe stof te leveren. Vaak echter was het schrijnende humor. Galgenhumor. Ja, door alle tranen heen werd in de kampen toch gelachen.
in 'A town like Alice' vertelt Neville Shute van een mars door de oerwouden van het schiereiland Malakka, van een groep gevangen vrouwen en kinderen. Maar dit is fantasie van de schrijver. In werkelijkheid hebben vrouwen en kinderen nergens zo'n mars gemaakt. Het verhaal bewijst alleen, dat Neville Shute van deze dreiging gehoord heeft.
Helaas, was na de capitulatie van de Japanners het leed voor de Europese bevolking niet geleden. integendeel! We zouden bijna kunnen zeggen: Toen begon het pas goed! Een opgehitst volk, naakt en hongerig als wij, maar gedrild in haat tegen ieder die een blanke huid had, bracht een nieuwe terreur over het uitgezogen land. De slachtoffers van deze terreur zijn evenmin te tellen. Ook hen willen wij hier herdenken. Maar van een lach zal dan geen sprake zijn.

Onze dank aan allen, die medegewerkt hebben dit boek ter herinnering tot stand te doen komen. Het aantal bijdragen was overstelpend. In de vele dagboeken vonden wij meestal het materiaal om een en ander op datum en plaats te verifiëren. Maar ook dit boek is mensenwerk - er zullen fouten en vergissingen aan kleven. Hopelijk zult u mij dit willen vergeven.
Wij hopen innig, dat er bij de lezers bewondering zal groeien voor de vrowuen, die ondanks haar tragisch lot de kracht tot een lach wisten op te brengen.

Koningin Wilhelmina sprak in Londen de volgende woorden: 'Ik en Mijn regering doen onze plicht! Doet gij de uwe!
Jammer, dat onze Vorstin toen niet heeft geweten hoevele Nederlandse vrouwen in nederlands oost-Indië dit ter harte hebben genomen en ernaar leefden! Het zou Haar een grote voldoening geweest zijn.

Jo Manders

Pag. 8-9

Inhoudsopave: Brief H.M. Koningin Wilhelmina (pag.7); Woord voorag (pag.8-9); Dat is... de vrouw (pag.12-28); Kampen (pag.29-73); Gesloten Kampen (pag.74-122); Militaire kampen (pag.123-169); Het laatste jaar (pag.169-226); Capitulatie van Japan (pag.227-240); Kinderen (pag.241-255); Verantwoording (pag. 259-262).
Op pag. 256-257 bevindt zich een een afbeelding van de herdenkingsplaat in de St. Martin In the Fields Church (Londen) met bijschrift.