Mina Kruseman (1839-1922)
(foto omslag boek Olf Praamstra)
"Reclames in Indië verlang ik niet - zoo dra ik die noodig zal hebben zal ik zelve op Java komen en ze maken op myn manier." Dat zegt Mina Kruseman aan het slot van haar boek Mijn leven (1877). Ze heeft haar uitspraak meer dan waar gemaakt. Dat toont Olf Praamstra aan in zijn mooie boek Een feministe in de tropen. De Indische jaren van Mina Kruseman (1877-1883). Met deze uitgave is de Indische tijd van de roemruchte Mina beschreven. Eindelijk!
"'Zij heeft gelijk dat zij ver weg gaat', sprak hij nauw hoorbaar, 'want in haar eigen land had ze nooit een conditie gevonden. 'Excentrique!' heeft haar dorpje gezegd en 'Excentrique' gilt de wereld al verder en verder, en de kring, gevormd door een droppel in een waterplas, wordt dagelijks grooter en grooter! - Domme wereld die een lof tot een schimpnaam maakt, zonder te begrijpen dat het toch een lof blijft. - Niet gewoon is buitengewoon dus meer dan gewoon. - God zegene alle excentrieke menschen! O! mocht het hededaagsch gewoon vernietigd en het excentrieke gewoon worden. Welk een reuzenstap zou dan de menschheid op het gebied van de vooruitgang gedaan hebben!"
Een veelzeggend fragment uit Een huwelijk in Indië (1873), de debuutroman van Mina Kruseman. Het autobiografische is meer dan duidelijk. Ook Mina werd 'excentrique' gevonden en verliet Nederland om elders rust en geluk te vinden. Dat elders heette Indië.
Er is relatief veel geschreven over het leven van Mina Kruseman. Hoe zij in geboren werd, van haar vierde tot haar vijftiende jaar in Indië woonde en daarna in Nederland en België. Haar successen als lezingengeefster zijn bekend, haar inzet om als 'Oristorio di Frama' carrière te maken als operazangeres en haar werkzaamheden als auteur eveneens. Ook weten we het een en ander over haar optredens als toneelspeelster in Vorstenschool, het stuk van haar aanbidder Multatuli. Tumulteuze Nederlandse jaren waren het.Om de geheimen van haar Indische jaren te achterhalen, raadpleegde Olf Praamstra de Nederlands-Indische dagbladen. In zijn inleiding specificeert hij: "Voor de hele periode dat Mina in Indië verblijft, dus van oktober 1877 tot november 1883, heb ik uitputtend twee kranten bekeken, die beide de ambitie hadden meer dan alleen het plaatselijk nieuws te geven: het Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indië en De Locomotief. Daarnaast heb ik voor de jaren dat Mina in Batavia woonde ook nog de Java-Bode doorgenomen, en voor de jaren in Soerabaja het Soerabaiaasch Handelsblad en incidenteel de Soerabaya-Courant." Dat moeten bij elkaar honderden pagina's zijn geweest. Lonend werk, gezien de uitkomst ervan. Mina Kruseman was vaak in het Indische nieuws.
Praamstra's boek is verdeeld in vier delen. Na een inleiding over de voorgeschiedenis volgen hoofdstukken over Mina's verblijf in Batavia (1877-1878) en Soerabaja (1878-1883) waarna haar vertrek uit Indië (1883) aan de orde komt. Ze reist dan naar Frankrijk, waar ze in 1922 overlijdt. Het is onmogelijk om binnen de ruimte van deze pagina's recht te doen aan Mina Kruseman in Indië. Waar te beginnen? Misschien bij haar aankomst.
Indië had, zo beschrijft Olf Praamstra, reikhalzend naar Mina's komst uitgekeken. Kort daarvoor was immers haar autobiografische Mijn leven (1877) verschenen. Kort na haar aankomst op 18 oktober verschijnen de eerste besprekingen van dit boek in de kranten. Praamstra: "Afgezien van die in de Java-Bode kon Mina over de recensies zonder meer tevreden zijn, en had ze tevens bereikt dat de emancipatie van de vrouw in Indië een actueel onderwerp werd. Wie ziet hoe vaak er naar aanleiding van haar boek en later haar optredens in paginalange artikelen en ingezonden stukken over de vrouwenemancipatie wordt geschreven, kan tot geen andere conclusie komen dan dat zij dit onderwerp in Indië op de kaart heeft gezet."
Kort na haar aankomst begint Mina Kruseman met het houden van lezingen. De eerste zal plaats vinden in de Bataviasche Schouwburg. Het was het begin van een openbaar leven met lezingen, declamaties, ingezonden artikelen. Haar naam wn aan bekendheid. Inkomen verwierf ze vooral met het geven van piano-, zang en declamatielessen. Dat was ook de situatie in Soerabaja. Hier trekt ze evenwel geleidelijk terug uit de schijnwerpers. Ze vindt als geëmancipeerde vrouw:
"Ik heb mij hier in Indië gevestigd, om mij aan het onderwijs te wijden; ik werk dus voor mijn brood en leef hier als vrouw alleen, vrij en onafhankeljk, zonder iemand te benadeelen of tot last te zijn."
Een lieve bescheiden uitspraak, die niet altijd overeenkwam met het beeld dat anderen zich van haar gevormd hadden. Waar Mina kwam, ontstond vroeger of later ruzie, zo leek het wel. Zo werd de zelfmoord van Mina's leerlinge Elize Baart uitvoerig in de pers uitgemeten. Had Mina schuld? Zij bestreed het.
Mina was op meer terreinen actief dan op dat van het onderwijs. Olf Praamstra wijst op de veelvuldige opvoering van haar 'soirée artistique' en op toneelstukken die zij schreef en met wisselend succes liet uitvoeren, en op de lof voor de door haarzelf en haar leerlinges vervaardigde toneelkleding. Via deze leerlinges gaat Olf in op de sympathie die Mina voelde voor de Indo-Europese bevolkingsgroep:
"Mina was gezien haar karakter geneiegd het voor deze zwakkere groep in de samenleving op te nemen en in haar roman Parias zijn de hoofdrollen dan ook voor Indo-Europeanen. Hoewel Parias pas in 1900 zou verschijnen, berust de roman voor het grootste gedeelte op herinneringen uit de tijd die Mina in Soerabaja heeft door gebracht."
In deze stad was ook nog iets anders gebeurd. Mina had Frits Hoffman leren kennen, een bijna 20 jaar jongere fotograaf. Wat er toen gebeurde en hoe de Indische sameleving reageerde, staat allemaal in Praamstra' boek.
Een feministe in de tropen heet deze uitgave. Mina een feministe? Zeker, in de beste zin des woords. Een vrouw die zich inzette voor de emancipatie van haar zusters, iemand die waar mogelijk zelf inkomen verwierf en die een warm hart bezat voor minderheidsgroepen in de maatschappij. En ook: een vrouw vol talenten en capaciteiten, literair begaafd, muzikaal en kunstzinnig. Maar voor alles een heerlijk excentrieke vrouw die ons met instemming De Locomotief uit 1883 doet citeren: "O Mina, Mina!"
Olf Praamstra: Een feministe in de tropen. De Indische jaren van Mina Kruseman (1877-1883) KITLV Uitgeverij, ISBN 90 6718 207 9. Ca 120 pag. Ingenaaid. Rijk geillustr.Bovenstaand artikel verscheen in Moesson januari 2003, maar dan met fraaie illustraties.
Meer lezen van Mina Kruseman?
Over Mina Kruseman
